Astronomska opservatorija

Na teritoriji Opštine Zvezdara, u današnjoj Volginoj ulici, lociran je objekat od posebnog značaja za razvoj astronomije, fizike, meteorologije i seizmologije u Srbiji – Astronomska opservatorija. Ona se nalazi na najvećoj nadmorskoj visini (248,6 m) u gradu i čini najvišu tačku u Beogradu.

Kao datum osnivanja Astronomske opservatorije u Beogradu, jedne od najstarijih naučnih ustanova u Srbiji i jedinog samostalnog astronomskog instituta u bivšoj Jugoslaviji, uzima se 26. mart (7. april) 1887. godine, kada je akt o osnivanju Astronomske i meteorološke opservatorije potpisao tadašnji ministar prosvete i crkvenih dela Milan Kujundžić. Osnivanje Opservatorije plod je višegodišnje borbe i zalaganja profesora Milana Nedeljkovića, koji je na čelu Opservatorije bio od 26. marta (7. aprila) 1887. godine do 30. januara 1924. godine. U tom periodu rad se odvijao u provizornoj opservatoriji u zakupljenoj kući porodice Gajzler, a zatim u Karađorđevom parku, u zgradi tadašnje Meteorološke opservatorije u čijem se manjem muzejskom prostoru nalazi jedna soba posvećena počecima astronomske nauke u Jugoslaviji.
Godine 1929. odobrena su sredstva za izgradnju nove, moderne opservatorije na površini od 4,5 ha, na brdu Veliki Vračar. Pod rukovodstvom novog upravnika, akademika Vojislava V. Miškovića započeta je izgradnja nove savremene Opservatorije po projektu češkog arhitekte Jana Dubovija u modernističkom stilu, čiji će radovi biti uspešno okončani 1931. godine. Brdo Veliki Vračar narod će potom zbog Opservatorije nazvati „Zvezdarnicom”, a po njemu će novo gradsko naselje i opština dobiti ime Zvezdara. Ovo je ujedno predstavljalo i najveće ulaganje u nauku u prvoj polovini 20. veka na ovim prostorima. U to doba, saradnik Opservatorije, a kasnije i njen direktor je bio jedan od najvećih naučnika u svetu u 20. veku profesor i akademik Milutin Milanković.

Izuzetan i veoma vredan arhitektonski kompleks Astronomske opservatorije projektovan je kao kompleks sa Upravnom zgradom i paviljonima u koje je smeštena astronomska oprema.

Opservatorija je oblikovana u modernističkom duhu, sa elementima akademskog istoricizma, karakterističnog za međuratni period. Brižljivo dizajnirani paviljoni prilagođeni su postavkama funkcionalizma, a najveći objekat u kompleksu – Upravna zgrada, u kojoj se nalaze kancelarije, kabineti i biblioteka, pripada modernističkom krugu ideja. Ona čini jezgro ovog kompleksa i svi ostali objekti su upućeni na nju. Reljefi, rad arhitekte Branka Krstića, rađeni na dekorativistički način, karakterističan za rani modernizam, iako se među njima mogu pronaći i oni koji su bliski akademskim metodama. Obradom enterijera posebno se ističe biblioteka u sklopu Upravne zgrade koja pripada modernističkom krugu ideja i kojom dominira galerija sa ormanima i ogradom od tankih metalnih cevi. Nameštaj u biblioteci, kao i u ostalim prostorijama, oblikovan je u modernističklom duhu.
Astronomska opservatorija predstavlja najznačajniji projekat jednog od pionira srpskog modernizma i osnivača grupe arhitekata modernog pravca, Čeha Jana Dubovog, kome je za ovaj projekat na Beogradskom univerzitetu dodeljena titula doktora tehničkih nauka. Zbog svog velikog značaja ova građevina je pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture.